صرفه‌جویی کاغذی، برداشت واقعی!

همان سال عده ای متأثر از بارش های مطلوب و سرریز شدن برخی سدها در استان و ذخایر خوب سد دوستی که به حدود یک میلیارد مترمکعب رسیده بود، اعلام کردند دوره خشکسالی اتمام یافته و وارد دوره ترسالی شدیم. البته دیری نگذشت و سال  های 99 تا 1402 سال به سال میزان بارش ها در استان تنزل پیدا کرد و شیب ذخایر سدها و آب های زیرزمینی ناقوس فرونشست زمین در دشت مشهد و استان را به صدا درآورد طوری که خراسان رضوی رکورددار کمترین بارش ها در کشور و بیشترین کسری مخزن آب در کشور در سال 1402 را به دست آورد. طی دو سال گذشته حجم آب پشت سدهای استان به کمتر از 10 درصد رسید و به جرئت می توان گفت 90 درصد از حجم حدود 5 میلیارد مترمکعب مصارف استان از منابع زیرزمینی تأمین شد؛ زیرا آب های سطحی به دلیل نبود بارندگی و خشکی سدها به صفر تمایل پیدا کرده بود.در همین یکی دو سال مدیران آب و آبفا برنامه های زیادی برای جبران بی آبی اجرا کردند، نمونه بدون مطالعات دقیق مجوز برای حفر چاه های تأمین آب شرب در پارک ها و برخی مناطق شهری مشهد صادر شد، پروژه محمد رسول ا...(ص) برای ادغام شبکه و حتی پروژه انتقال آب غرب دشت مشهد آن هم بدون اجرای پروژه انتقال پساب و جایگزینی آن با چاه های کشاورزی غرب مشهد، این پروژه ها همگی «شلیک با پا» و شلیک مستقیم به آبخوان مشهد بوده که به ناچار و برای جلوگیری از بحران اجتماعی و تنش آبی در کلان‌شهر مشهد در حال اجرا هستند.در چنین شرایطی در گزارش استانداری خراسان رضوی درباره «139 دستاورد شاخص اقتصادی، زیرساخت و عمران، فرهنگی و اجتماعی و سیاسی» در دوره سه ساله دولت خدمت در بخش مربوط به زیرساخت و عمران حوزه آب دستاورد قابل تأمل ذکر شده است؛ «صرفه جویی سالانه 320 میلیون مترمکعب آب با اجرای 10 پروژه تعادل بخشی آبی در سطح استان»این موضوع بهانه ای شد تا کمی دقیق تر به وضعیت آب های زیرزمینی و منابع آبی استان و تغییرات آن در سه سال گذشته بپردازیم. به همین دلیل سراغ گزارش های آب منطقه ای خراسان رضوی درباره وضعیت   آب استان رفتیم که این گزارش‌ها مربوط به سال های آبی است. سال های آبی در بازه زمانی مهرماه دو سال متوالی محاسبه می شود. یعنی سال آبی 1399 و 1400 مربوط به وضعیت آبی استان در بازه زمانی مهرماه سال 1399 تا مهرماه 1400 است. ازآن جا که داده های آماری سال آبی جاری بعد از اتمام سال آبی یعنی مهرماه جاری قابل استخراج است، برای بررسی این دستاورد به سیمای آبی استان در سال های آبی «1399_1400» ، «1400-1401» و سال آبی «1401- 1402» مراجعه می کنیم.
 افزایش میزان برداشت از آب های سطحی و زیرزمینی در 3 سال گذشته
اولین شاخص مهم در این باره وضعیت برداشت و مصارف آبی استان به صورت سطحی و زیرزمینی در سه سال گذشته است. داده ها نشان می دهد در سه سال گذشته میزان مصارف آبی و برداشت آب از منابع آبی استان نه تنها «کاهش» پیدا نکرده بلکه افزایش هم داشته است. طوری که میزان کل آب برداشتی از منابع سطحی و زیرسطحی استان در سه سال گذشته از سال آبی 1400 که معادل 4 میلیارد و 769 میلیون مترمکعب بوده و در سال آبی 1401 به 4 میلیارد و 981 میلیون مترمکعب رسیده و در سال آبی گذشته یعنی 1401 میزان برداشت از آب های سطحی و زیرسطحی یا همان زیرزمینی به 4 میلیارد و 815 میلیون مترمکعب رسیده است. این یعنی در سه سال گذشته میزان برداشت ها نه تنها کاهش نداشته بلکه افزایش هم داشته است.
  برداشت از منابع زیرزمینی 136 میلیون مترمکعب افزایش داشته
شاخص بعدی میزان برداشت آب از آب های زیرزمینی است که به سه صورت برداشت از چشمه ها، قنات ها و چاه ها انجام می شود. داده های رسمی آب منطقه ای در سه سال گذشته نشان می دهد میزان کل برداشت آب از منابع زیرزمینی استان در سال آبی 1399 -1400 معادل 4 میلیارد و 250 میلیون مترمکعب بوده است که این میزان برداشت در سال آبی 1401 به 4 میلیارد و 452 میلیون مترمکعب رسیده و در سال آبی سال گذشته یعنی سال 1402 به 4 میلیارد و 386 میلیون مترمکعب رسیده است که این داده ها بیانگر آن است که میزان برداشت آب از منابع زیرزمینی در بازه زمانی سال 1400 تا 1402 نه تنها کاهش نداشته بلکه 136 میلیون مترمکعب هم بیشتر شده است. دلیل اصلی این موضوع کاهش شدید میزان منابع آب سطحی استان به‌خصوص کلان شهر مشهد در سال 1402 بوده طوری که سد دوستی در تا چند سال پیش 70 درصد مصارف حدود 200 میلیون متر مکعبی مشهد را تأمین می کرد میزان آب این سد به کمتر از 5 درصد هم رسید و برداشت آب از این سد تقریباً ممکن نبود.
همان طور که قبلاً ذکر شد 80 درصد مصارف آبی استان در بخش کشاورزی انجام می شود، هرچند این مصارف سال های گذشته حدود 85 درصد بوده و میزان مصارف آبی استان بیش از 5 میلیارد مترمکعب بوده و طی این سال ها با مقابله با اضافه برداشت ها، مدیرت مصارف آب بخش کشاورزی و اجرای برخی برنامه ها مانند مسدود کردن چاه های غیرمجاز این مصارف کاهش یافته؛ اما واقعیت این است که در سه سال گذشته به دلیل خشکسالی و نبود بارش ها برداشت آب از چاه ها تا سقف پروانه ها انجام شده و گاه اضافه برداشت و حفر چاه های غیرمجاز را هم شاهد بودیم. این امری طبیعی برای کشاورزی است که تمام درآمد خانواده‌اش از کشاورزی تأمین می شود و چاره ای جز انجام کار غیرقانونی و حفر چاه غیرمجاز یا اضافه برداشت نداشته است که این اقدام مورد تایید روزنامه خراسان نبوده و نیست. با این حال داده های رسمی آب منطقه ای خراسان رضوی نشان می دهد میزان «برداشت واقعی» از چاه های عمیق و نیمه عمیق به صورت مجاز و غیرمجاز در بخش کشاورزی در سال آبی 1399 -1400 معادل 2 میلیارد 862 میلیون مترمکعب بوده که این میزان برداشت در سال 1401 به 2 میلیارد و 951 میلیون مترمکعب رسیده و در سال آبی 1402 به 3 میلیارد و 242 میلیون مترمکعب رسیده است. این در حالی است که در چند سال اخیر دولت و وزارت نیرو و آب منطقه ای به شدت برنامه مقابله با چاه های غیرمجاز و هوشمند سازی چاه های کشاورزی را عملیاتی کرده است ولی میزان برداشت آب از چاه های کشاورزی مجاز و غیرمجاز و عمیق و نیمه عمیق در استان از سال 1400 تا سال 1402 افزایش 380میلیون مترمکعبی داشته که بخش عمده آن ناشی از اضافه برداشت از چاه های مجاز یا برداشت تا سقف پروانه های آبی است.
سخن پایانی
باید به صراحت اذعان کرد به رغم تلاش آب منطقه ای برای اجرای برنامه های تعادل بخشی و صرفه جویی، نمی توان واقعیت مصارف آبی استان را نادیده گرفت. خشکسالی و نبود بارش ها به صورت طبیعی تمام بخش ها به خصوص بخش آب شرب و کشاورزی را به سمت برداشت مجاز و غیرمجاز از آب های زیرزمینی سوق داده است. ناگفته پیداست که سطح آب منابع زیرزمینی در سه سال گذشته به شدت پایین رفته که در هیدروگراف های
 آبخوان های استان و به خصوص مشهد این واقعیت کاملاً عیان است. داده های رسمی آب منطقه ای نیز مؤید افزایش برداشت و مصارف آبی استان در سه سال گذشته است. بنابراین طرح این موضوع که در سه سال گذشته سالانه 320 میلیون و در مجموع حدود یک میلیارد مترمکعب صرفه جویی آبی در استان انجام شده کمی دور از واقعیت است. هرچند نمی توان منکر برنامه های تعادل بخشی بود ولی واقعیت خشکسالی و نبود بارش و نبود آب های سطحی اجازه چنین کاری را نمی دهد.