عباس نژاد//به مناسبت 25 اردیبهشت،روز بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی،با دکتر محمد جعفر یاحقی استاد صاحبنظر ادب فارسی همسخن شدهایم که از زوایای کاویدهنشده در اثر سترگ حکیم توس می گوید
هزاروچهل‌وپنج‌سال از پایان سرایش شاهنامه می‌گذرد و شاید فکر کنیم تابه‌امروز هرآن‌چه درباره این اثر لازم بوده، گفته‌ایم و خوانده‌ایم و درک کرده‌ایم. اما باید گفت هنوز هم بعد از بیش از هزارسال در شاهنامه فردوسی آن‌گونه که باید، تفکر و تامل نکرده‌ایم و به عقیده استاد محمدجعفر یاحقی، هنوز در پوسته و قالب بیرونیِ این اثر مانده‌ایم. امروز، 25اردیبهشت، روز بزرگداشت فردوسی و روز پاسداشت زبان فارسی است. این روز مبارک که به نام فردوسی است، باید آغاز راهی برای شناخت و درک هرچه بیشتر مفاهیم عمیقِ متن شاهنامه و کاربرد آن‌ها در زندگی امروزی‌مان باشد. در ادامه، گفت‌وگوی ما را با دکتر محمدجعفر یاحقی، مدیر قطب علمی فردوسی و شاهنامه و عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی درباره جنبه‌هایی از شاهنامه که کمتر به آن‌ها توجه شده، می‌خوانید.
پرداختن به مسائل تعیین کننده شاهنامه
دکتر یاحقی در پاسخ به این پرسش که کدام یک از جنبه‌های شاهنامه آن‌چنان که باید، موردتوجه واقع نشده‌است، گفت: «شاهنامه دریای مواجی است که هرکسی می‌تواند در آن شنا کند و مروارید صید کند. تا به حال در بخش کم‌عمق شاهنامه غوص شده و در پوسته شاهنامه و قالب های بیرونی هم کارهایی شده که چندان درخشان نیست. هنوز کسی به اعماق این دریای بی‌کران نرفته است. امروز زمان آن رسیده است که به مسائل جزئی و کنترل‌کننده و تعیین‌کننده در شاهنامه بپردازیم؛ موضوعات و اندیشه‌هایی که ژرفای خاصی می‌طلبد و لازم است به اعماقش نفوذ کنیم و آن‌ها را بررسی کنیم و بیرون بکشیم و با فرهنگ و فضای زندگی امروز برای استفاده نسل جدید متناسب‌سازی کنیم؛ به عنوان مثال، بسیاری از نظریه‌های زندگی اجتماعی و فرهنگی و به‌ویژه سیاسی در شاهنامه قابل کشف و احیا و راه‌اندازی است».
منشور حکومتداری در شاهنامه
مدیر قطب علمی فردوسی و شاهنامه در ادامه از لزوم استخراج نظریه‌های گوناگون از دل شاهنامه با کمک متخصصان رشته‌های دیگر از جمله علوم سیاسی، روان‌شناسی و جامعه‌شناسی می‌گوید: «شاهنامه یک کتاب سیاسی به معنای مطلق کلمه است؛ سروکار شاهنامه با مسائل بین‌المللی و جهانی است و ظرافت‌هایی در داستان‌ها و روابط آن اتخاذ شده‌است؛ به ویژه در خطبه‌های آغازین سلطنت شاهان، دستورالعمل‌هایی به شاه جدید داده می‌شود که در قالب منشور حکومتداری در ایران است و می‌توان سرلوحه کار قرار داد و بر اساس آن گام برداشت. ما نظریه‌های خود را از دنیای غرب می‌گیریم، در حالی که بسیاری از این نظریه‌ها در شاهنامه آمده‌است و می‌توان آن‌ها را استخراج کرد. این کار مستلزم تامل بیشتر در نسوج و بافت‌های شاهنامه است و کاری است که از عهده متخصصان علوم اجتماعی، روان‌شناسی و علوم سیاسی و برنامه‌ریزی حکومتی برمی‌آید. البته باید این متخصصان با ادبیات و شاهنامه هم آشنا باشند. مشکل این است که آن‌ها که ادبیات می‌دانند با نظریه‌ها آشنا نیستند و آن‌ها که متخصصان علوم اجتماعی و سیاسی هستند، با ادبیات آشنا نیستند. ما باید پل بزنیم. این کاری است که از عهده یک تخصص برنمی‌آید و نیاز به یک تخصص جمعی و گروهی است. این کافی نیست که از یک متخصص علوم سیاسی بخواهیم از شاهنامه چیزی استخراج کند. باید به او کمک کنیم تا ادبیات و شاهنامه و فضای تاریخی را درک کند و بعد بتواند مسائل موردنظر را از متن شاهنامه استخراج کند و با دانش روز تطبیق دهد. این آسان نیست، ولی باید تلاش کرد. با نشست‌های مشترک و تفاهم بین متخصصان رشته‌های مختلف این کار عملی است».
بی‌هدف بودنِ گروه‌های شاهنامه‌خوانی
عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی با اشاره به‌این‌که در قطب علمی فردوسی و شاهنامه و نیز خردسرای فردوسی نشست‌هایی مشترک با متخصصان علوم دیگر درباره شاهنامه برگزار شده‌است، گفت: «در قطب علمی قدم‌های مختصری برداشته‌ا‌یم، ولی به دلیل نبود امکانات، خود من خیلی راضی نیستم. البته در خردسرای فردوسی به این دلیل که چارچوب دانشگاهی و رسمی ندارد، زمینه برای کارهای گروهی و بینارشته‌ای بازتر است. آرزو می‌کنم این‌گونه برنامه‌ها در جاهای دیگر هم باشد. درحال حاضر در کشور گروه‌های شاهنامه‌خوانی متعددی هستند که دور هم می‌نشینند، ولی کمی سرگردان و بی‌برنامه‌اند. اگر این گروه‌ها هدفمند شوند و درجا نزنند، خیلی بهتر است. امروز دیگر کافی نیست که شاهنامه را روخوانی و نقالی کنیم. باید تامل کرد و لازمه این کار گسترش مراکز فرهنگی و پژوهشی شاهنامه است. ما در خردسرای فردوسی این برنامه‌ریزی را کرده‌ایم و در سراسر کشور و حتی در کشورهایی مانند کانادا و آمریکا گروه‌هایی به نام خردسرا تشکیل شده که هدفمند عمل می‌کنند. امیدوارم دیگر نهادهای شاهنامه‌خوانی هم با برنامه‌ریزی پیش بروند و با ما به عنوان مرکز خردسرا در توس و خراسان مرتبط بشوند و بتوانند نیازهای امروز جامعه را برآورده و مطالعات عمیق در زمینه شاهنامه را آغاز کنند».
دکتر محمدجعفر یاحقی در پایان گفت‌وگو از پایان نگارش دانشنامه فردوسی و شاهنامه پس از 11سال خبر داد و گفت: «در این دانشنامه درباره همه آثاری که با موضوع شاهنامه و فردوسی نوشته‌اند، از جمله مداخل، تعلیقات، مترجم‌ها و... مقاله‌ای نوشته‌ایم و در حال صفحه‌آرایی نهایی است. انتشارات فرهنگ معاصر این کتاب را چاپ خواهد کرد».
دیدگاه ها