دود ناترازی انرژی در چشم اقتصاد

چالش ناترازی در دومین دارنده، سومین تولیدکننده و چهارمین مصرف کننده گاز در دنیا

بدون شک مهم ترین سوخت کنونی کشور گاز است که بیش از 70 درصد از بخش مصرفی کشور به آن وابسته است. حامل انرژی که هم اینک ایران دومین دارنده ذخایر اثبات شده، سومین کشور تولیدکننده و چهارمین کشور مصرف کننده آن است. با این حال، در سالیان اخیر با محدودیت افزایش تولید و ادامه روند رشد مصرف در همه بخش ها، میزان عرضه و تقاضای گاز طبیعی دچار ناترازی شده که این ناترازی آسیب های فراوان اقتصادی را ایجاد کرده است. آمارها نشان می دهند در سال 1401 میزان ناترازی بطور متوسط در سه ماه سرد سال و در سردترین ماه سال به ترتیب 227 و 315 میلیون متر مکعب در روز بوده و ادامه روند کنونی، تامین انرژی کشور را با چالش بسیار جدی تری روبرو خواهد کرد. با این شرایط گزارش 19529 مرکز پژوهش های مجلس نشان می دهد که برای رفع ناترازی گاز اگر چه راهکارهای اصلی، اختصاص دادن منابع به وزارت نفت برای افزایش تولید، و هم چنین اصلاح قیمت انرژی در کشور است، اما با توجه به واقعیات اجتماعی واقتصادی کشور، این دو نمی توانند به عنوان محور راهکارها مد نظر قرار گیرند و در نتیجه بسته ای از راهکارهای ترکیبی می بایست مد نظر باشد. از این جمله می توان به مواردی که در ادامه می آید اشاره کرد.

5 راهکار مقابله با ناترازی گاز

1-اولویت داشتن بهینه سازی مصرف: این راهکار با توجه به وجود ظرفیت بالا، نیاز به سرمایه گذاری کمتر و پایدار ماندن آثار آن، در اولویت اقدامات پیش رو است. در این زمینه علاوه بر اصلاح رفتارهای مصرفی، بهبود و نوسازی تجهیزات مصرفی نیز باید در دستور کار قرار گیرد.

2-ذخیره سازی گاز طبیعی: یک مساله مهم ناترازی گاز در کشور تفاوت مصرف در دوره سرد و گرم است. آمارها نشان می دهند با شروع فصل سرد، میزان مصرف گاز در بخش خانگی و تجاری 6.7 برابر گرم ترین ماه سال می شود که سهم این بخش را از حدود 10 به 49 درصد گاز مصرفی و معادل با 220 میلیون متر مکعب در روز می رساند. از این رو راهبرد ذخیره سازی گاز می بایست مد نظر باشد که متاسفانه در سال های دولت قبل به آن بی توجهی شده بود. هم اینک در حالی که متوسط نسبت ذخیره سازی گاز به کل مصرف در دنیا 11 درصد و در آمریکا، روسیه و اروپا 20 درصد است، ایران دارای ظرفیت ذخیره سازی 1.4 درصدی از کل مصرف است.

3-جلوگیری از تشدید ناترازی با تغییر راهبردهای کنونی: منظور از تغییر راهبردها، حرکت از توسعه صنایع انرژی بر به توسعه واحدهای تکمیلی در طول زنجیره ارزش، تبدیل نیروگاه های گازی به سیکل ترکیبی و تنوع بخشی به سبد تولید برق، صدور پایان کارهای ساختمانی بصورت تدریجی منوط به تاییدیه نهادهای متولی بهینه سازی مصرف انرژی و ... است.

4-حذف یارانه زنجیره گاز و انتقال هدفمند آن به انتهای زنجیره (مصرف کننده نهایی بخش خانگی و صنعت): این اقدام، به عنوان راهکاری برای افزایش بهینه سازی پالایش، انتقال و تولید گاز و هم چنین ایجاد زمینه بهینه سازی مصرف در بخش های نهایی مصرف کننده گاز پیشنهاد شده است.

5-افزایش ظرفیت تولید: در این زمینه نیز پیشنهاد کارشناسان، استفاده از راهکارهایی نظیر خودتامینی گاز صنایع عمده (با سرمایه گذاری این واحدها در حوزه بالادست گاز با اولویت طرح های جمع آوری گازهای مشعل و در گام بعد توسعه میادین کوچک) و هم چنین توسعه میادین گازی مبتنی بر صادرات است.

ناترازی روزانه 11 میلیون لیتری بنزین

ناترازی مهم دیگر در حوزه انرژی کشور مربوط به بنزین است. بر اساس آنچه که معاون وزیر نفت و مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده های نفتی اواخر ماه گذشته اعلام کرده می توان نتیجه گرفت درحال حاضر میزان ناترازی بنزین درکشور حدود 11 میلیون لیتر است. اظهارات جلیل سالاری نشان می دهد که روزانه نزدیک به ۱۰۷ میلیون لیتر بنزین در کشور تولید می‌شود. با این حال با وجود ۳۰ میلیون کاربری، روزانه در سطح کشور ۱۳۹ میلیون لیتر مصرف سوخت داریم که شامل ۱۱۸ میلیون لیتر بنزین و ۲۱ میلیون متر مکعب سی ان جی می‌شود. اهم مسائل و اقدامات پیش رو در این حوزه به شرح زیر است:

1-مصرف تا سه برابری سوخت خودروهای داخلی: یک چالش مهم بر سر راه رفع ناترازی بنزین مصرف سوخت خودروهای داخلی و روند روبه فزونی خودروهای فرسوده است آمارها حاکی از این است که برخی از خودروهای داخلی در هر ۱۰۰ کیلومتر ۱۲ لیتر بنزین می سوزانند که این میزان ۲ تا ۳ برابر بیشتر از میانگین جهانی است. در این زمینه ضعف در بهبود فناوری خودروهای تولید داخل به همراه وضعیت انحصارگونه این صنعت و همچنین مشکلات مالی آن که مانع تحقیق و توسعه در این صنعت می شود، از جمله موانع بهبود کیفیت مصرف سوخت خودروهای داخلی به شمار می روند.

2-طرح های قیمتی بنزین همچنان در حاشیه: در کنار مشکلات مربوط به تولید خودروهای با کیفیت (از نظر مصرف سوخت)، شاهد این هستیم که در حوزه مصرف، مهم ترین طرح های کنترل مصرف، شامل طرح های قیمتی کنار گذاشته شده اند. اگر چه هم اینک نرخ سوخت یکی از لنگرهای تورمی کشور به شمار می‌رود، اما اولاً باید گفت افزایش تدریجی آن می توانست تا حدی از ناترازی مصرف سوخت بکاهد. همچنین در این وضعیت شاهد رانت انرژی ارزان به نیمی از خانوارها در مقابل عدم بهره مندی سایر خانوارها هستیم.

3- 17 میلیون لیتر ظرفیت خالی جایگزینی سی ان جی: بی توجهی به سوخت جایگزین سی ان جی نیز به معضل ناترازی بنزین افزوده است. به گفته رحمان سالاری، مدیر طرح سی‌ان‌جی شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی هم‌اکنون حدود ۲ هزار و ۵۵۰ تجهیز سی‌ان‌جی در سطح کشور وجود دارد که این تعداد، ظرفیت توزیع روزانه تا ۴۰ میلیون مترمکعب در کشور را فراهم کرده است. به‌طور میانگین روزانه حدود ۲۲ میلیون مترمکعب سی‌ان‌جی در جایگاه‌های کشور توزیع می‌شود که این مقدار جایگزین توزیع روزانه ۲۲ میلیون لیتر بنزین شده است. با این حال هم‌اکنون حدود ۱۷ میلیون لیتر ظرفیت خالی در کشور وجود دارد که باید هرچه سریع‌تر با افزایش تعداد خودروهای گازسوز از این ظرفیت خالی به‌منظور افرایش سهم سی‌ان‌جی در سبد سوخت خودروها و کاهش ناترازی بنزین استفاده شود.

4-وعده افزایش 32 میلیون لیتری تولید بنزین: بی توجهی به ظرفیت پالایشگاهی در تولید بنزین نیز مسئله دیگر در این حوزه در سال های گذشته بوده است. در این خصوص مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی وعده افزایش تولید 32 میلیون لیتری را مطرح کرده که از طریق افزایش سرمایه گذاری در صنایع پالایشی و ارتقا یا اصلاح روش تولید در برخی از واحدهای موجود محقق می شود.

افزایش کسری متوسط برق به 12.4 هزار مگاوات

ناترازی مهم دیگر کشور در حوزه انرژی را باید در حوزه برق دید. حوزه ای که ارتباط زیادی با گاز نیز دارد و مسائل این دو بخش به یکدیگر قابل انتقال است. بر این اساس آمارهای ارائه شده توسط ظفریان مدیر کل دفتر مطالعات، انرژی، صنعت و معدن مرکز پژوهش ها نشان می دهند که همزمان با رشد بیش از عرضه تقاضای برق، ناترازی آن در سال 1402 با 2.7 هزار مگاوات افزایش به 12.4 هزار مگاوات رسیده است. در این حال شاهد اقدامات دولت در سال های اخیر برای جبران ناترازی در این بخش هستیم با این حال، کماکان مشاهده می شود که: اقتصاد معیوب صنعت برق موجب انباشت بدهی در این صنعت و کاهش سرمایه گذاری در آن شده است، هم چنین عدم تنوع قابل قبول در سید تولید برق به ناترازی در این حوزه دامن زده است. در این شرایط اجرای کامل تکالیف قانون مانع زدایی از توسعه صنعت برق که در آن بر بهبود اقتصاد این صنعت از طریق اصلاح تعرفه های برق صنایع، حذف یارانه زنجیره برق و انتقال هدفمند آن به انتهای زنجیره (مصرف) و ... تاکید شده می‌تواند راهگشای بخشی از مسائل موجود در این بخش به شمار آید.