آرامش در ساحل امن نیایش

امروز مراسم دعای عرفه در گوشه‎وکنار کشورمان برگزار می‌شود. دعای عرفه، تازیانه‌های سلوک عارفانه است. شرح عاشقانه آفرینش و خلقت انسان و بیان زیبای تمام زنجیره‌های اتصال به حضرت حق. حضرت سیدالشهدا(ع) درس هایی از عشق را در قالب دعای عرفه ریختند و هدیه کردند به بشریت. دعای عرفه، نامه عاشقانه‌ای است که امام حسین(ع) خطاب به معشوق ازلی و ابدی بیان کردند. عرفه گنجینه‌ای است از معارف اعتقادات ناب، ادب گفت وگو، شکرگزاری، نهایت انس و صمیمیت، هدف‌گذاری زیبا در زندگی، وجود و بیان سابقه محبت و لطف و پرورش خدا به بندگانش. همیشه شنیده‌ایم که برای جاماندگانِ از رحمتِ رمضان، عرفه بهترین و مغتنم‌ترین فرصت برای پاک شدن و حاجت‌روا شدن است و در روایات معتبر آمده: «خداوند متعال در این روز به سه مکان و سه گروه از انسان‌ها، توجه ویژه دارد؛ کربلا و زائران امام حسین(ع)،  صحرای عرفات و حجاج بیت‌ا... و هرجا از دنیا که دستی به سوی او بلند شود و دلی بشکند.» به مناسبت این روز عزیز، در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام نظافت، استاد گرانقدر حوزه به این موضوع پرداختیم که منظور از شناخت در این روز، چیست؟ نیایش، به چه معنی است و چه کارکردی در زندگی‌مان ایفا می‌کند؟ با ما همراه باشید.

کمی درباره مفهوم نیایش و تفاوتش با دعا برای مان بگویید.

ما وقتی نیازی داریم و آن را با خدای بی‎نیاز مطرح می‎کنیم، در حال دعاکردن هستیم. اما یک وقت هست اصلاً نیازی نداریم و فقط دوست داریم با مولای خودمان حرف بزنیم، این می‎شود نیایش و مناجات. ما در مناجات، از عجز و ضعف و کاستی‎های خودمان می‎گوییم، با خدا درددل می‎کنیم و به عظمت و زیبایی‎های پروردگار و لطف و نعمت‎های او معترف می‎شویم. بخش زیادی از دعای عرفه هم مناجات است، یعنی فرد نجوا می‎کند و چیزی نمی‎خواهد؛ فقط می‎گوید خدایا تو این لطف‎ها را به ما کردی. آدم پیش چه کسی درددل کند که ذلیل و حقیر نشود؟ کجا درددل کند که از ناحیه این درددل به اوج و عزت برسد؟ شما اگر غصه و مشکل‎تان را پیش خلق خدا بگویید، کوچک می‎شوید. در پیشگاه خدای متعال اما چنین نیست؛ خدا از وضع ما خبر دارد، ما در نیایش همان چیزی را که خدا می‎داند مطرح می‎کنیم و به آرامش می‎رسیم و رحمت ویژه او را به سمت خودمان جلب می‎کنیم. 

دعا، خیال ما را از بابت مطرح کردن خواسته‎های‎مان راحت می‎کند، نیایش چه کارکردی در زندگی‎مان دارد؟

انسان دو نوع آرامش دارد؛ یک آرامش مقطعی است که از فراموش کردن دردها حاصل می‎شود؛ مثل وقتی دندان‎درد داریم و به ما مسکن می‎زنند تا دردمان آرام شود. آرامش دوم اما عمیق و پایدار است که از راه دعا و مناجات ممکن می‎شود. انسان وقتی توجه پیدا می‎کند که خدایی هست، این عالم حکمت و حساب دارد و به وعده‎های خدا آگاه می‎شود، متوجه می‎شود که دردها و رنج‏هایش اگر در راه خدا باشد، مابه‎ازای خوبی در آن عالم خواهد داشت. می‎فهمد با درد و رنج از گناه پاک می‎شود و به این ترتیب روحش ارتقا پیدا می‎کند و در سختی‎ها هم احساس آرامش خواهد داشت. ما همچنین دو نوع لذت داریم؛ لذت‎هایی که با بقیه موجودات در آن‎ها شریک هستیم و لذت‎هایی که مخصوص ماست؛ انسان می‎تواند از گفت‎وگو با خدای خود لذت ببرد. انسان در زندگی، آن‎قدر در مادیات فرو می‎رود که خودش را گم می‎کند و یادش می‎رود بنده خداست. در مناجات اما خودش را پیدا می‎کند و در ساحل امنِ نیایش به آرامش می‎رسد؛ آرامشی حقیقی که در عمق جان نفوذ می‎کند و یک لذت ویژه انسانی است.

مشخص کردن یک روز برای دعا و نیایش چه حکمت و فلسفه‏‎ای دارد؟

انسان، هر لحظه اراده کند می‎تواند با پروردگارش حرف بزند. خدای ما مثل مسئولان دنیوی نیست که مسئول دفتر داشته‎باشد و برای حرف زدن با او، نیاز باشد وقت بگیریم. خدا دنبال بهانه‎هایی می‎گردد برای حرف زدن ما؛ چون منتظر ما و عاشق ماست. به همین دلیل زمان‎هایی را به مثابه بستر و شرایطی معین کرده‎است که انسان بیشتر به آن‎ها توجه کند؛ از جمله بعد از نماز، شب جمعه، هنگام زیارت ائمه معصومین«علیهم‎السلام»، سر مزارِ پدر و مادر مرحوم‌شده، در بالین مریض و... . در بعضی از ایام هم امید به استجابت دعا بیشتر است؛ مثل شب‎های قدر، ماه رمضان و وقتی باران می‏‎آید و درهای رحمت خدا باز ‎است. این‎ها بهانه‎ها و زمینه‎سازی‎های خداست. روز عرفه را هم که به‎طور خاص روز دعا و نیایش گفته‎اند، درواقع روز عنایت ویژه خدا به مومنان است.

ما می‎دانیم که دعا برای مستجاب شدن، شرایطی دارد. آیا در نیایش هم برای مقبول واقع شدن، باید الزاماتی رعایت شود؟

بله. یکی از الزامات نیایش این است که انسان برای این کار، اهمیت قائل شود؛ اگر من تشنه نباشم به اندک بهانه‏ای ممکن است این توفیق از من سلب شود. وقتی انسان برای دعا و مناجات، اهمیت قائل می‎شود که به فوایدش پی ببرد؛ یعنی بداند نیایش نیاز است، همچنان که غذا جسم‌مان را تقویت و آب عطش‌مان را برطرف می‎کند، دعا و مناجات هم روح ما را تغذیه می‎کند. اگر اهمیت قائل باشیم، برایش برنامه‎ریزی می‎کنیم؛ همان‎طور که مثلا سفر آن‎قدر برایمان مهم است که از قبل برایش برنامه‎ می‎ریزیم. پس کسی هم که می‎خواهد دعای عرفه بخواند، نمی‎تواند و نباید خسته و بی‎حوصله باشد. آدم باید برای نیایش و مناجات، وقت بگذارد؛ باید بداند با چه کسی دارد صحبت می‎کند. اگر به عظمت خدا واقف نباشیم و ندانیم دربرابر چه کسی قرار گرفته‎ایم، مناجات شکل نمی‎گیرد. باید بدانیم چه کسی را داریم صدا می‎کنیم، چقدر قدرت دارد و چقدر مهربان است و کارکرد و تاثیر مناجات و نیایش بر زندگی‎مان چیست؟ خدا گنج‏های بی‎پایانی دارد. درست است من را که آفریده، مشمول رحمت خود قرار داده ‎است ولی چیزهایی هم دارد که وقتی با او مناجات می‎کنم به من می‎دهد. خدا دو نوع عطیه دارد؛ یکی عطاهایی است که چه بخواهیم و چه نخواهیم شامل همه‎مان می‎شود اما عطاهایی هم دارد که تا از او نخواهیم به ما نمی‎دهد. همچنین اگر کسی به خدای متعال خوش‎بین نباشد، از عمق جان او را صدا نمی‎زند و مناجات شکل نمی‎گیرد.

چه کنیم در نیایش حال خوشی داشته باشیم؟

انسان اگر به خدا اعتماد داشته‎باشد، در نیایش حال خوشی به او دست خواهد داد اما کسی که به پروردگارش اعتراض دارد و معرفت ندارد خدا چقدر به او لطف کرده، مناجات خوبی نخواهد داشت. بخش زیادی از دعای عرفه مربوط به شمارش نعمت‎های پروردگار است. کسی که به خدا خوش‎بین است، می‎داند حتی پشتِ چیزهایی هم که از او دریغ شده، لطفی هست. مثل چاقویی که مادر به دست بچه نمی‎دهد. بچه چون به مقام و حکمت مادر عارف نیست، از دست او ناراحت می‎شود اما بعد که بزرگ شد، تشکر می‎کند. نکته مهم دیگر این است که گناه دل انسان را قسی می‎کند و وقتی دل انسان سخت شد، حال مناجات ندارد. انسان یا باید گناه نکرده‎باشد یا باید مناجات را پل توبه قرار بدهد. نمی‎گوییم گناهکار نمی‎تواند نیایش کند؛ اتفاقا نیایش مال آدمی است که متوجه گناهش شده و مناجات را وسیله‎ توبه قرار داده‎است. خدا منتظر ما گنهکاران است و امروز روز آشتی کردن با خدای متعال و روز بازگشت به اوست. البته یادمان باشد، عرفه سرآغاز این آشتی است. بعد از ختم جلسه دعا باید به دنبال توبه حقیقی که همان جبران است، برویم.