سپهسالار کاخ بلند فردوسی

الهه آرانیان-روزنامه خراسان/این چهره ماندگار ادب فارسی در روز بزرگداشت فردوسی در سال 1391 درباره اهمیت و جایگاه شاهنامه گفته ‌است: «هر کشتی، نیاز به ساحل و لنگر دارد و گرنه، در اقیانوس مدتی سرگردان می‌راند تا به دست طوفانی نابود گردد. ملت‌ها نیز در اقیانوس حوادث مانند کشتی‌اند. دیر زمانی است که تنها ساحل هویت ملت ایران، زبان و ادب فارسی بوده و لنگر او، شاهنامه است».

از حماسه‌های آلمانی تا حماسه‌های ایرانی

استاد جلال خالقی مطلق، متولد 20 شهریور 1316 در تهران است. او بعد از پایان تحصیلات متوسطه برای ادامه تحصیل به آلمان رفت و در دانشگاه کلن در سه رشته شرق‌شناسی، ژرمن‌شناسی و مردم‌شناسی ثبت نام کرد. خالقی مطلق در رشته ژرمن‌شناسی برای اولین بار با حماسه‌ها و اسطوره‌های آلمانی آشنا شد و بعد از آن به تحقیق و پژوهش بر روی اسطوره‌های ایرانی، به‌ویژه در شاهنامه فردوسی علاقه‌مند شد. اگرچه او پیش از دانشگاه، شاهنامه فردوسی را خوانده بود، اما این‌بار با نگاهی پژوهشی و تحقیقی به‌سراغ آن رفت و در  سال 1349 شمسی از رساله دکترای خود با عنوان «زنان شاهنامه» در دانشگاه کلن آلمان دفاع کرد. تحقیق و پژوهش‌های استاد خالقی مطلق در شاخه‌های گوناگون ایران‌شناسی، به‌ویژه در شاهنامه‌شناسی همیشه مرجع اهل پژوهش بوده‌است. این استاد برجسته در سال 1350 شمسی در بخش خاورمیانه دانشگاه هامبورگ استخدام شد و بعد از 35 سال فعالیت در این دانشگاه و تدریس زبان فارسی و فرهنگ ایران در سال 1385 شمسی بازنشسته شد.

کارستان خالقی مطلق برای شاهنامه

مهم‌ترین کار استاد جلال خالقی مطلق در حوزه شاهنامه‌شناسی، تصحیح نقادانه و موشکافانه شاهنامه فردوسی است. پیش از انتشار تصحیح خالقی مطلق، نسخه‌های مختلفی مانند نسخه مسکو، چاپ بروخیم، تصحیح اتابکی، جیحونی، سبحانی، قریب و... در دسترس اهل ادب بود، اما وقتی تصحیح خالقی مطلق بعد از بیست سال در هشت دفتر به چاپ رسید، به مهم‌ترین و معتبرترین تصحیح شاهنامه تبدیل و مرجع اصلی دانشجویان و استادان زبان و ادبیات فارسی شد. خالقی مطلق برای تصحیح شاهنامه حدود 50 نسخه دست‌نویس شاهنامه را بررسی و از میان آن‌ها 16 نسخه مهم‌تر و اصیل‌تر را انتخاب و بر اساس آن‌ها شاهنامه را تصحیح کرد. اولین دفتر شاهنامه فردوسی با تصحیح خالقی مطلق در سال 1366 در نیویورک منتشر شد و دفتر دوم سه سال بعد به چاپ رسید. در سال 1371، دفتر سوم، در سال 1373 دفتر چهارم و در سال 1375 دفتر پنجم منتشر شد. در سال 1384، دفتر ششم با همکاری محمود امیدسالار و دفتر هفتم دو سال بعد با همکاری زنده‌یاد ابوالفضل خطیبی به چاپ رسید. آخرین دفتر این تصحیح هم در سال 1386 رونمایی شد.

پاسخ «زنان شاهنامه» به ادعای واهی درباره فردوسی

یکی از آثار و نتایج تصحیح عالمانه استاد خالقی مطلق از شاهنامه، کم‌رنگ شدن جلوۀ بیت‌های جعلی و الحاقی بود که در بعضی از نسخه‌های شاهنامه دیده می‌شد و در فضای مجازی هم دست به دست می‌چرخید؛ ابیاتی مانند این‌ها: «که رستم یلی بود در سیستان/ منش کرده‌ام رستم داستان»، «زنان را ستایی سگان را ستای/ که یک سگ به از صد زن پارسای»، «زن و اژدها هر دو در خاک به/ جهان پاک از این هر دو ناپاک به» و... . استاد خالقی مطلق در یادداشت‌های خود که در نسخه تصحیح‌شده شاهنامه هم آمده است، بارها و بارها بر جعلی بودن این ابیات و واهی بودن ادعای زن‌ستیز بودن فردوسی تاکید می‌کند. همچنین کتاب «زنان شاهنامه» که در اصل رساله دکترای استاد خالقی مطلق به زبان آلمانی است، از منابع معتبر پاسخ به ادعای زن‌ستیز بودن فردوسی است. این رساله را با عنوان «زن در شاهنامه» یا «زنان شاهنامه» مترجم‌های مختلفی در ایران به فارسی برگردانده‌اند؛ از جمله احمد بی‌نظیر، فرهاد اصلانی و معصومه پورتقی. آخرین ترجمه این اثر سال گذشته به قلم مریم رضایی به نام «زن در شاهنامه» در نشر بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار به چاپ رسید که استاد خالقی مطلق هم آن را از نظر گذرانده و تایید کرده‌است.

تصحیح خالقی مطلق به روایت ایرج افشار

جلال خالقی مطلق، نه‌تنها شاهنامه‌شناسی برجسته، بلکه ایران‌شناس بزرگی هم هست. او یکی از نویسندگان دانشنامه ایرانیکاست و در تالیف این دانشنامه با زنده‌یاد احسان یارشاطر همکاری کرده‌است. ایرانیکا، جامع‌ترین پروژه ایران‌شناسی است که 65 مدخل یا مقاله آن را استاد خالقی مطلق نوشته‌است. زنده‌یاد استاد ایرج افشار، ایران‌شناس برجسته در مراسم رونمایی شاهنامه به تصحیح خالقی مطلق در سال 1386 این‌طور گفته‌است: «خالقی مطلق طبعی ممتاز از شاهنامه به جای گذاشت که از چند مزیت برخوردار است: استفاده از نسخه‌های معتبر که ایشان آن‌ها را اصلی نام نهاده. دوم، برگفتنِ شرح اصول کلی از روش خود در طریقه اعمال و اجرای تصحیح انتقادی و ارائه دلایل برتر دانستن هر مورد از ضبطی نسبت به ضبط دیگر. سوم، تقید نسبت به دست دادن نسخه بدل‌های نسخه‌های اصلی و غیراصلی، به‌وجهی که نیمی از هر صفحه اگر به متن اختصاص دارد، نیمه دیگرش دربرگیرنده نسخه بدل‌های آن ابیات آن است. چهارم، نوشتن یادداشت‌های کوتاه و بلند مبتنی بر تحقیق ناقدانه درباره ابیاتی که نیاز به تبیین و توضیح لغوی یا موضوعی حماسی و تاریخی دارند؛ به‌طوری‌که خوانده بی‌نیاز از مراجعه به منابع و مدارک متفرق شود.»