سوگواره‌های حسینی در دیار سربداران

شهرستان های سبزوار، جوین، جغتای، داورزن، خوشاب و ششتمد، که از همان ابتدای روزهای ماه محرم شور و حال غریبی یافته و رنگ حزن و عزا گرفته اند، با نزدیک شدن به روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی و شهادت سرور و سالار شهیدان حسین (ع)، شاهد خیمه زدن غمی سنگین بر این دیار هستند که بخشی از آن را می توان در آیین های عاشورایی مردم این خطه به نظاره نشست.
حضور کم نظیر مردمان این دیار در مراسم و محافل عزاداری و مشاهده حزن و اندوه مردمان این مناطق، نشانگر جلوه هایی از قلب مالامال از عشق حسینی آنان است که بی اختیار هر دلباخته ای را به یاد ترجیع بند تاریخی محتشم کاشانی می اندازد که "باز این چه شور است که در خلق عالم است، باز این چه نوحه، چه عزا و چه ماتم است".
مردم غرب خراسان رضوی در کنار عزاداری های سنتی مانند سینه زنی و زنجیرزنی، آیین هایی دیگری از جمله تعزیه خوانی، نخل گردانی و علم گردانی را در ایام محرم برپای می دارند که هریک نمادی از واقعه جانگداز کربلا و شهادت قافله سالار کربلا و یاران وفادار او است.

تعزیه خوانی از جمله آیین های عزاداری سنتی است که در خطه سبزوار در همه طول سال و در مناسبت های مختلف برگزار می شود که در ایام محرم این آیین طرفداران فراوان تری داشته و رونق بیشتری می گیرد.
تعزیه های طفلان مسلم، حر، مختار، وهب، حضرت ابوالفضل(ع)، حضرت علی اکبر (ع)، حضرت قاسم (ع) و شهادت امام حسین (ع) از جمله تعزیه های مشهوری است که توسط هنرمندان سبزواری و نیز شهرستان های جوین و جغتای، داورزن، ششتمد و خوشاب به اجرا می درآید.
سبزوار یکی از شهرهای پایه گذار هنر تعزیه در کشور است و مرحوم ملاحسین واعظ کاشفی سبزواری، نویسنده کتاب مشهور "روضه الشهدا"، پایه گذار روضه خوانی و نیز از بانیان هنر تعزیه در ایران بوده است.
یک هنرمند سبزواری و آشنا به آیین های مذهبی این منطقه با اشاره به گوشه هایی از آیین های عزاداری حسینی در این شهرستان، گفت: از جمله سنت هایی که همه ساله در دهه اول محرم در سوگ شهادت مظلومانه امام حسین (ع) برگزار می شود، نمایش تعزیه است که جنبه حماسی آن بر حزنش غلبه دارد.

نخل‌گردانی
عبدالحسین کارگری، یکی دیگر از آیین های سنتی را آیین نخل گردانی برشمرد و افزود: آیین نخل گردانی در سبزوار بنا به وجود نخل هایی که تاریخ ساخت دارند به حدود ۵۰۰ سال پیش، یعنی به قرن ۹ هجری قمری بازمی گردد.
وی در شرح آیین نخل گردانی، گفت: نخل از یک قالب چوبی یا آهنی تشکیل شده که پوشش پارچه ای سیاهی دارد و مراسم نخل گردانی از صبح روز عاشورا همزمان با برآمدن آفتاب آغاز می شود.
وی افزود: روی نخل با قالیچه ها، کتیبه ها و پارچه هایی که بانوان هنرمند از گذشته بنا به نذرهایی که دارند آن را با ظرافت و اعتقاد به نام اسامی ائمه اطهار و اباعبدالله الحسین (ع)، قلاب دوزی و گلدوزی کرده اند، پوشانده می شود.
کارگری گفت: به این نخل، زنگ هایی (که با آن درا گفته می شود) آویزان می شود و یک نفر با استقرار در داخل نخل، این زنگ ها را هنگام حرکت به صدا در می آورد که صدای این زنگ ها یادآور نوای شتران کاروان اباعبدالله الحسین(ع) در دشت نینوا است.
وی ادامه داد: فرد دیگری که "چاووش" خوانده می شود و بر بالای نخل نشسته، اشعاری مرتبط با قیام و شهادت سید الشهدا و حماسه عاشورا را با نوای خوش می خواند و مردم عزاداری که در اطراف همراه با نخل حرکت می کنند، به طور پیوسته صلوات می فرستند.
کارگری اظهار داشت: هر کدام از افراد زیر نخل دارای فردی جایگزین هستند و افرادی با جلیقه هایی مخصوص این نخل را حمل می کنند و در حین حرکت زمانی که احساس خستگی کردند با گفتن "یا الله"، جای خود را با دیگری عوض می کنند.
وی گفت: اندازه نخل بسته به وسعت شهر یا روستا فرق می کند که این نخل ها بنا به قدمتشان هر ساله مرمت می شوند و بزرگترین نخل این خطه، نخل آهنی "مزینان" است که در هرسال در ایام محرم در شهرستان داورزن به حرکت درمی آید و بیش از ۸۰ نفر در زیر آن جای می گیرند.
این هنرمند سبزواری افزود: دومین نخل بزرگ در شهرستان سبزوار، نخل چوبی روستای "ایزی" است که حدود ۴۰ نفر آن را حمل می کنند.
وی گفت: سوگواران حسینی با اشک و اندوه نخل ها را حمل کرده و در اماکن متبرکه و بین دسته های عزاداری و مساجد این نخل ها را می چرخانند.
آیین مویه‌خوانی
مویه‌خوانی (بِجِه‌خوانی) از دیگر آیین های ماه محرم ویژه بانوان شهرستان سبزوار است که به نشانه همدردی با داغدیده بزرگ دشت کربلا حضرت زینب کبری (س) برگزار می شود. "بجه"، معادل نوحه شامل مجموعه ای از ابیات و اشعار ناهمگن است که زنان در مجالس تعزیه و در رثای اهل بیت (ع) می خوانند و متاسفانه این آیین چند سالی است که بسیار کمرنگ شده و روی به فراموشی گذارده است.
این آشنا به فرهنگ مردم سبزوار گفت: آیین مویه خوانی از قدیم الایام در بین بانوان این شهرستان رواج داشته است که بیشتر در منازل و بعضا نیز در حسینیه ها برگزار می شده است.
کارگری اظهار داشت: آیین مویه خوانی توسط زنان برگزار می شود بدین صورت که یکی از زنان یکی دو بیت مرتبط با قیام و شهادت امام حسین (ع) و فرزندان و یارانش با صدای بسیار حزین می خواند و دیگری پاسخ می گوید و این آیین بعد از روضه خوانی به پایان می رسد.

مراسم چادرپوشان
آیین چادرپوشان حسینیه قنادها، همزمان با آخرین جمعه ماه ذی الحجه به نشانه خیمه‌ گاه حضرت اباعبدالله الحسین (ع) در سبزوار برگزار می‌شود. این آیین که قدمتی بیش از ۸۰ سال دارد هر سال به نشانه برپا داشتن خیمه گاه حضرت امام حسین (ع) توسط اعضای هیات امنای مساجد و مردم سبزوار با دود کردن اسپند، چاووشی خوانی و قربانی کردن گوسفند در حسینیه قنادهای این شهر برگزار می‌شود.
در این آیین پس از برپایی چادر و خیمه از حیاط حسینیه به عنوان تکیه استفاده می‌شود که تا یازدهم محرم آیین عزاداری و تعزیه با حضور پرشور مردم در این مکان برگزار می‌شود.
چادر مزبور مزین به هنر خوشنویسی و منقوش با مضامین کربلایی، نقوش بته جقه، شیر با شمشیری در دست و متاثر از پرچم دوران صفویه است که به اشعاری با مضامین مرثیه واقعه کربلا به ویژه ترجیع بند مشهور محتشم کاشانی تزیین شده است.
این چادر به سفارش یزدی‌های مقیم سبزوار و به همت هنرمندان اصفهان حدود یک قرن پیش برای نصب در محوطه حسینیه قنادها تهیه شده است.
این آیین به صورت خودجوش توسط مردم برگزار می شود که بیانگر عشق و علاقه آنان به سرور و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و نشانه همدلی و اتحاد مردم است. قدمت حسینیه قنادهای سبزوار به اواخر دوره قاجار می رسد که در سال ۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
مراسم چادرپوشان این حسینیه نیز سال ۱۳۹۵ در ردیف آثار ملی قرار گرفته است.

برپایی هیات بنی اسد
برپایی هیات بنی اسد در منطقه کوشک پایین، از محلات قدیمی شهر سبزوار، یکی دیگر از آیین های زیبای عاشورایی مردم سبزوار است که قدیم ترها رونق بیشتری داشته و متاسفانه بیش از ۲ دهه است که در این شهر روی به منسوخ شدن نهاده است اما در مناطق اطارف از جمله شهر "سلطان آباد" مرکز شهرستان «خوشاب» در غرب خراسان هنوز برگزار می شود.
این هنرمند نمایش در سبزوار اظهار داشت: هیات بنی اسد، یادآورد یک ماجرای تاریخی در کربلای سال ۶۱ هجری قمری، متشکل از زنانی است که بعد از ظهر روز یازدهم محرم با برافراشتن یک بیرق، که توسط مردی در جلو هیات حمل می شد، حرکت خود را آغاز کرده و با غیرت و شجاعتی بی مانند برای برداشتن اجسام قطعه قطعه شده شهدای دشت کربلا از روی زمین، اقدامی جسورانه را به انجام می رسانند.
کارگری گفت: در این هیات هر یک از بانوان در حالی که بیل و یا کلنگ بر روی دوش کشیده و با دستی بر سر و سینه می کوبند، مسیری را طی کرده و در حالی که توسط خیل عزاداران سیاهپوش همراهی می شوند، در حسینیه یا امامزاده، تجمع می کنند که این مراسم با روضه خوانی به پایان می رسد.

آیین علم‌گردانی
از دیگر آیین های سوگواری خطه سبزوار، علم گردانی است، که علم یکی از نمادهای عاشورا و کربلای حسین (ع) است و معمولا در بالای آن پنجه و یا تیغه مخصوصی نصب می شود.
علم ها و علامت ها را معمولا جوانان نیرومند از زمین بلند کرده و در خیابان ها می گردانند و جمعیت عزادار پشت سر علم حرکت کرده و به نوحه خوانی و سینه زنی می پردازند.
البته اکنون چند سالی است که برداشتن علم در شهر سبزوار کمتر شده و عمدتا جوانان مناطق روستایی به انجام آن علاقه بیشتری نشان می دهند.
این هنرمند سبزواری گفت: علم گردانی در روستاها اشکال متفاوتی دارد که معمولا از روز هفتم محرم آغاز شده و تا روز یازدهم ادامه دارد.
کارگری اظهار داشت: در این آیین، عزاداران با حرکت دادن علم ها به در منازل، به ویژه خانواده شهدا و یا تازه درگذشتگان رفته و در حالی که صاحب منزل حیاط خانه را آب و جارو و فرش کرده است، بعضا اقدام به قربانی کردن گوسفند در جلو علم می کنند. علم داران، علم ها را به دیوار خانه تکیه داده و به همراه جمعیت برای مدتی در بیرون و یا داخل منزل توقف می کنند.
در این هنگام، واعظ یا گرداننده اصلی مراسم که اهالی را به خوبی می شناسد برای صاحبخانه و درگذشتگان وی از خداوند طلب مغفرت کرده و مستمعان هم با صدای بلند آمین می گویند و برای شادی روح درگذشتگان فاتحه می خوانند.
وی افزود: پس از ختم دعا، صاحبخانه مطابق توان مالی خود از حاضران به صرف چایی، شربت و شیرکاکائو پذیرایی کرده و مبلغ نقدی و یا غیرنقدی را نیز به خادم مسجد و یا گرداننده مراسم برای هزینه در مسجد یا اطعام برای عزاداران تقدیم می کند.
کارگری گفت: اصلی ترین مراسم علم گردانی در روز عاشورا برگزار می شود که مقارن با ظهر روز واقعه تاریخی شهادت امام حسین (ع) علمداران تمام آبادی را دور می زنند و همه اهالی روستا نیز سینه و زنجیرزنان آنان را همراهی می کنند.

سنگ زنی
یکی دیگر از آیین ها که در برخی مناطق شهری، بخش ها و روستاهای سبزوار و به خصوص روستای «صدخرو» از توابع شهرستان داورزن در غرب خراسان رضوی برگزار می شود، آیین سنگ زنی است که جمیت عزادار با "سنگ زدن" اندوه و تالم شدید خود را از مصیبت بزرگ کربلا نشان می دهند.
این آیین به این شکل است که در شب هفتم محرم عزاداران به مدت سه شب در صف های منظم با آهنگ خاص و آداب و حرکاتی معین که از آهنگ نوحه خوان برمی آید دو قطعه چوب استوانه ای شکل کوچک را در مشت گرفته و پیش رو یا بالای سر بر هم می زنند.
معروفترین آیین سنگ زنی خطه غرب خراسان رضوی در روستای صدخرو داورزن انجام می شود که عده زیادی از روستاها و شهرهای اطراف برای دیدن آن در این روستا گردهم می آیند.
بدون شک آیین های عزاداری سرور و سالار شهیدان حضرت حسین بن علی (ع) در سبزوار و شهرستان های جوین، جغتای، داورزن، خوشاب و ششتمد به چند آیین مزبور خلاصه نمی شود و مردم جای جای این خطه فراخور ذوق و ارادت خود به خاندان پیامبر (ص) مراسم متفاوتی برگزار می کنند که با جلوه های به یاد ماندنی همراه است.